WIKTOR ŚWIETLIK: Troska o neonazistowskich terrorystów, krytyka prywatyzacji po 1990 roku i przyznanie, że w momencie kryzysu kapitał dba tylko o kraj, z którego pochodzi. To znajdzie uważny czytelnik w ogólnie nudnym elaboracie Angeli Merkel, czyli jej książce „Wolność”.

Nazwa książki pasuje do treści, bo faktycznie „Wolność” wlecze się jak flaki z olejem. Nazwiska, spotkania, koszmarny brak emocji, a nawet idei, które by wiodły niemiecką kanclerz, za które gotowa byłaby wszystko poświęcić. To zresztą może być klucz do jej rządów, które dały tak fatalne skutki Europie – koniunkturalizm, mylony często z oportunizmem.

Zawsze z prądem

Ten koniunkturalizm dotyczy dwóch najważniejszych plag, które Merkel sprowadziła na Niemcy i Europę. Kanclerz zaczyna fatalne dla Niemiec i Europy działania, wchodząc w ryzykowny, niesprawdzony plan oparcia całej energetyki na OZE. Robi to pod wpływem grup nacisku i społeczeństwa, na które one z kolei wpływają. Jako fizyk, osoba obdarzona niewątpliwie sporą zdolnością analizy, zdaje sobie sprawę, że to nie jest dobra droga. Przyznaje, że „prywatnie” jest zwolennikiem energetyki atomowej. Ale skoro takie czasy, to staje się najpierw częścią, a potem liderem kolejnych międzynarodowych protokołów i działań. Gładko łyka, w imię wyższej konieczności, jaką jest jej kariera, stopniową zmianę języka diagnozy naukowej w język religijny, który ostatecznie obfituje opowieściami o „Matce Ziemi”. Podobnie Merkel ma w wielu innych obszarach – po prostu dostosowuje się do trendów. W ten sposób, córka pastora, osoba deklarująca się jako wierząca i liderka Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej, doprowadziła bodajże do większej realnej sekularyzacji Niemiec, niż zdołali to zrobić komunistyczni sekretarze na terenie NRD.

Nie mogło się to odbyć bez sporego samozakłamania. Widać je jednak przede wszystkim w sprawie przyjmowania imigrantów w połowie ubiegłej dekady. Chaotycznemu i bełkotliwemu tłumaczeniu o humanitarnych podstawach działania rządu w Berlinie towarzyszy uwaga wyrażona jednym zdaniem, że Niemcy musiały ratować swój rynek pracy. To właśnie te krótkie zdania, przebłyski szczerości, sprawiają, że książka ta ma pewną wartość w odróżnieniu choćby od kuriozalnej „autobiografii”, o szyderczym tytule „Szczerze”, napisanej przez copywritera polskiemu obecnemu premierowi („popijam malwazję, oglądam reprodukcje obrazów Kokoschki, a z telefonu puszczam V symfonię Mahlera”).

Merkel napisała swoją książkę wraz z Beate Baumann, jej wieloletnią doradczynią polityczną, która przewija się w niej niemal cały czas. Jeśli nawet Baumann ustawiała narrację polityczną książki, wygładzoną, pełną niedomówień, często zafałszowaną, to są tam fragmenty – czy to mrugnięcia okiem do lepiej zorientowanego czytelnika, czy „ulania” wynikającego z potrzeby choćby śladowej szczerości, które robią wrażenie. Ich znalezienie wymaga jednak bardzo uważnej lektury.

Niemiecka kanclerz nie ciągnie dalej tych wątków. Nie dowiemy się, co dalej z tą przyznaną mimochodem próbą ratowania niemieckiego przemysłu, a także kosztach jej fiaska, które dziś ponosi Polska, a którego symbolem jest most w Zgorzelcu.

Po trupach na szczyt

Merkel ślizga się po niewygodnych tematach, takich jak choćby kwestia gazociągu Nord Stream. Otóż, jak okazuje się, polskie obawy zostały rozwiane za sprawą gwarancji, że pociągnięty do nas zostanie gazociąg zapewniający reimport rosyjskiego gazu do Polski. Merkel zamyka temat, jakby sprawa została rozwiązana. Przez moment czytelnik ma wrażenie, że naprawdę w to wierzy.

Niezwykle lakoniczna jest kwestia „ojcobójstwa” popełnionego przez Merkel, czyli eliminacji Helmuta Kohla, a właściwie – tej kwestii prawie wcale nie ma. Oto „prasa donosi”, „Kanclerz popełnia błędy”, „zachodzi konieczność zmian”. Informacji o tym, od kogo prasa ma informacje o nielegalnym finansowaniu partii ze środków budżetowych – brak.

Ale przecież wiadomo, kto był beneficjentem tej sytuacji i co myślał o tym sam Kohl. Wykończyło go dwoje jego wychowanków: Friedrich Merz, obecny kanclerz, oraz Angela Merkel. Merkel ma ogromne długi wdzięczności wobec Merza. To kolejna z osób ważnych dla jej kariery. „Jest genialnym mówcą i bardzo mnie wspierał”. 

Dlatego zapewne jakiś czas po utrąceniu Kohla, Merkel mówi kochanemu panu Merzowi, że to jednak ona zajmie jego miejsce jako przewodnicząca frakcji parlamentarnej. To punkt, w którym decyduje się, kto będzie przyszłym kanclerzem, gdy upadnie socjaldemokratyczny rząd Schrödera. Merkel lakonicznie zauważa, że „Merz był głęboko poruszony”, ale taka jest polityka i „trzeba sobie z tym radzić”, zwłaszcza, że konflikt kosztowałby całą partię zbyt dużo. I znowu coś zostało niedomówione. To, że Merkel dla swojej kariery była gotowa postawić na szali los CDU, a Merz nie. Wykorzystała to.  

Córka pastora

Najuczciwiej wygląda część dotycząca dzieciństwa i młodości Merkel. Bycie dzieckiem pastora w kulturze protestanckiej oznacza pewną wyjątkowość, wystarczy wspomnieć piosenkę „Son of a Preacher Man” Dusty Springfield. Ale w NRD to była wyjątkowość do kwadratu – swoista eksterytorialność. Trochę więcej wolności w domu, większe bezpieczeństwo, ale za cenę pewnego wykluczenia. Merkel – trzeba przyznać – nie robi z siebie wielkiej opozycjonistki ani gwiazdy oporu przeciwko reżimowi. Z jej opisu wynika dość wiarygodny obraz osoby, z jednej strony niechętnej systemowi, co więcej, jak wielu Niemców ze Wschodu postrzegającej swoje państwo jako „symbol bezguścia” i podróbkę Zachodnich Niemiec. Z drugiej strony mamy obraz osoby stosunkowo koniunkturalnej, która musi sobie jakoś ułożyć życie, by robić karierę, więc gdy trzeba – zapisuje się do „młodzieży komunistycznej” (FDJ). Jest w sumie trochę jak kościół protestancki w NRD.

W latach 80. córka pastora, podczas wizyty w Polsce, jedzie odwiedzić częstochowską Madonnę. Fascynuje ją religijność polskich katolików, tak mocno wpływająca na ich tożsamość narodową i pęd ku wolności. Ostatecznie Merkel jest po części Polką. Opowiada o swoim dziadku Ludwiku Kazimierczaku, który walczył w armii Hallera, a potem się zniemczył. Ukłonów w stronę Polski i Polaków jest w tej książce bardzo wiele. Niestety odpowiedzi na pytanie, dlaczego wraz ze swoją doradczynią zdecydowały się na faktycznie ukrywanie tego pochodzenia przez większość okresu rządów, a szczególnie w kampaniach wyborczych, brak. Z drugiej strony – jest oczywista.

Terror i drenaż

Najmocniejsze fragmenty pojawiają się jednak nie w części książki dotyczącej refleksji związanej z transformacją NRD w latach 90. i z procesem zjednoczeniowym Niemiec.

W latach 90. Merkel zostaje ministrem do spraw młodzieży w ostatnim rządzie Helmuta Kohla. W tym czasie w NRD szaleje plaga neonazizmu, podpaleń ośrodków dla emigrantów, ataków na rodziny tureckie. Merkel wdraża programy resocjalizacyjne. Między innymi dotuje ośrodki kultury w Rostocku, bo „młodzież nie ma co robić”. Po czasie okazuje się, że pieniądze to dolanie oliwy do ognia, bo neonaziści szybko się pod nie podłączają. Programy ponoszą koszmarne fiasko (w książce tak to nie jest nazwane). Wystarczy wspomnieć, że po kilku latach powstaje organizacja terrorystyczna NSU (Narodowosocjalistyczne Podziemie), która przeprowadza ataki bombowe, morduje przypadkowe osoby, napada na banki. Jaka jest dzisiejsza refleksja na ten temat Angeli Merkel? „Do dziś wierzę, że warto walczyć o każdego człowieka”. Nie pada słowo „Niemca”, ale to się rozumie samo przez się. Była kanclerz więcej serca okazuje neonazistowskim terrorystom niż polski premier swoim oponentom politycznym. Dla niej to w końcu zawsze Niemcy. Jej rodacy.

Tylko nieco mniej niepoprawnie, szczególnie z polskiej perspektywy, wygląda wątek przejmowania wschodnioniemieckiego przemysłu przez koncerny z RFN. Merkel rozwodzi się szeroko nad koniecznością historyczną; temat zresztą obarczony jest kolejną krwawą historią. W kwietniu 1991 roku skrajnie lewaccy terroryści z RAF zabili przed domem Detleva Rohweddera, szefa niemieckiego Funduszu Powierniczego, zarządzającego majątkiem byłego NRD. Zapomniano dziś powszechnie, w jak krwawym sosie przemocy jednoczyły się Niemcy. W końcu mit moralnego mocarstwa i pokojowego zjednoczenia musi wyglądać jak „landschaft” z jelonkami na beztroskiej łące.

Ciekawy jest jednak konkretny przykład, który Merkel podaje, dokładnie przeczący jej ogólnej tezie dotyczącej zjednoczenia. W „Wolności”, to chyba jeden z ciekawszych fragmentów książki, otrzymujemy opis wykończenia stoczni w Straslundzie na terenie dawnego NRD na rzecz stoczni w Bremie na terenie dawnego RFN. To tam tak naprawdę przekierowano fundusze, które miały ratować pierwszy z zakładów. Tysiące osób zostają zwolnione. Merkel bierze udział nawet w demonstracji związkowej. Jak twierdzi, z przekonania i dla robotników. Czy przeczy to jej „ogólnej tezie” dotyczącej zjednoczenia? Nie, bo do tego oczywistego dylematu nawet nie dociera.

Stwierdza za to przytomnie, że „zrozumiałam, że właściciele w czasach pogorszenia koniunktury gospodarczej mają tendencję do ochrony w pierwszej kolejności swoich podstawowych aktywów”. Oto mogłoby być podsumowanie dzisiejszych relacji polsko-niemieckich.

PAWEŁ PRZYCHODZEŃ: Majchrowski to taki inteligent jeszcze w przedwojennym sznycie, ale dziś, kiedy inteligentami mianują się absolwenci wyższych szkół biznesu i rozrywki, a tytuł profesorski (o doktorskich nie mówiąc) znaczy tyle co brednie wygadywane przez różnych utytułowanych po mediach, to zostańmy przy określeniu erudyta

Każdego niemal dnia jesteśmy bombardowani informacjami ważnymi, bardzo ważnymi i jeszcze ważniejszymi. Niestety, rzadko mamy czas na refleksję, że zdecydowana większość z nich jest kompletnie nieistotna. Gorzej, bo tracimy przez to czas i energię na sięgnięcie po coś naprawdę wartościowego. Tracimy też umiejętność wyszukania takich treści. No to postaram się nieco pomóc i w tym chaosie wskazać dwie wartościowe pozycje, książki Jana Majchrowskiego „Przeciw uzbrojonym analfabetom” i „Polidruki. Potrawa z książek i ludzi”.

Autor, rocznik 1964, profesor prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, nauczyciel akademicki, pierwszy wojewoda Województwa Lubuskiego po reformie administracyjnej realizowanej przez rząd Jerzego Buzka. Prezes powołanej w wyniku reform wymiaru sprawiedliwości z 2017 r. Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego, z którego to stanowiska zrezygnował – ale co ważne, nie przeszedł w stan spoczynku, a odszedł z sądownictwa bez prawa do pobierania wynagrodzenia – w 2021 r. Obecnie członek Trybunału Stanu i dość aktywny komentator.

Nie będę ukrywał, że znamy się z Janem Majchrowskim już ponad 30 lat i śmiem nawet twierdzić, że darzymy się obopólną sympatią. Ktoś może zaprotestować, bo jak w takiej sytuacji traktować niniejszy tekst, który zgodnie z kanonem, powinien przecież być obiektywny, bezstronny i pozbawiony osobistych emocji. Chyba taki powinien być, ale jak patrzę, co dzisiaj uznaje się za obiektywizm i jak przy publicznych wypowiedziach czy dyskusjach podobno odkłada się emocje na bok, to ja z góry zaznaczam, że nie będę bezstronny przy niniejszej pracy. Ale to w żaden sposób nie oznacza, że tekst ten będzie nieprawdziwy a moja rekomendacja, by sięgnąć po wspomniane książki, nieszczera. Przeciwnie.
Jan Majchrowski opanował trudną umiejętność pogodzenia lekkiej formy z wartościową treścią. Wiemy, że to niełatwe, nawet jak za pisanie bierze się prawdziwy erudyta. Miałem przez chwilę pokusę, by napisać inteligent, bo Majchrowski to taki inteligent jeszcze w przedwojennym sznycie, ale dziś, kiedy inteligentami mianują się absolwenci wyższych szkół biznesu i rozrywki, a tytuł profesorski (o doktorskich nie mówiąc) znaczy tyle co brednie wygadywane przez różnych utytułowanych po mediach, to zostańmy przy określeniu erudyta. Jak mogę przypuszczać, problem twórczy, z jakimi muszą zmagać się takie osoby, to jak przez ucho igielne zainteresowania i percepcji czytelnika przecisnąć jak najwięcej treści. Bo przecież, autor ma tyle do powiedzenia i wszystko jest ciekawe i ważne. Majchrowski z tym problemem poradził sobie w dość prosty sposób, nie szukał nowych form ekspresji pisarskiej, nie starał się być Kolumbem odkrywcą literatury i do swojego dwuczęściowego debiutu, wykorzystał znany koncept – każdy rozdział jest odrębną opowieścią, która otwierana jest przez kolejne klucze symbolicznych skojarzeń. Tu jedno wyjaśnienie, formalnym debiutem jest „Przeciw uzbrojonym analfabetom” z 2023 r., ale ja traktuję obie książki, jako spójną propozycję i opowieść o autorze (obie książki są pierwszymi dziełami prozatorskimi autora, bo wcześniej wydał kilkanaście książek naukowych z dziedziny prawa i politologii). W pierwszej pozycji, jako hasła i tło narracji służą kolejne miesiące. Polacy uwielbiają opowiadać o historii zamykając ją często w nazwach miesięcy, inna sprawa z jakim skutkiem. Było więc ryzyko z takim pomysłem na opowieść, ale autor sprawnie z tym sobie poradził. W „Polidrukach” profesor odwołuje się do książek i autorów, co ciekawe, także do książek, które… nie powstały. Zresztą klucz literacki jest też obecny w „Przeciw uzbrojonym analfabetom”.

W ten sposób otrzymujemy dwutomową opowieść o Janie Majchrowskim, choć w gruncie rzeczy jest to opowieść o Polsce. Tej współczesnej autorowi i tej znanej wyłącznie z opowieści rodziców, dziadków i kart historii. Polsce, o której pisarz opowiada z miłością, pasją wręcz. Kiedy to konieczne staje w obronie Jej dobrego imienia, ale bez kreowania fałszywie wyidealizowanego obrazu. Kiedy uważa to za stosowne jest bardzo krytyczny. Nie boi się też mówić o Polsce swoich marzeń, a ponieważ autor jest profesorem prawa, to nie brakuje odwołań do tego kontekstu dyskusji o państwie. Dostrzegamy więc nadzieję, że kiedyś, wspólnie uda nam się zbudować państwo naprawdę praworządne, oparte na spójnym systemie aksjologicznym czerpiącym z prawa naturalnego, gdzie będzie miejsce dla każdego z nas. I wolność, do opisania której nie będą nam służyły jakieś wydumane koncepty rodem z kawiarnianych dysput postmodernistów i wszelkiej maści neomarksistów, ale klasyczne dzieła Burka czy Tocquevilla. I oczywiście, ukochanego przez autora Chestertona. Niby proste, a tak trudne. I trzeba przyznać, że póki co autor oszczędnie gospodaruje rzeczoną nadzieją.

Mamy więc okazję poddać się urokowi tych dość krótkich opowieści wpisanych w losy naszego państwa z autorem lub jego najbliższymi, jako uczestnikami, świadkami historii. Te wszystkie wielkie i małe wydarzenia i cały katalog postaci znanych, którzy tak różnie wpisywali się w naszą historię: czasem jako jednostki wybitne, czasem jako osoby tragiczne, bohaterowie, zdrajcy. Ale właściwie zawsze, jako ludzie targani podobnymi emocjami, jak inni ludzie, skorzy do rzeczy wielkich i zupełnie małych. Majchrowski świetnie to rysuje i jest to duża wartość jego pracy, szczególnie, że katalog tych postaci, które poznał osobiście autor lub jego najbliżsi jest ogromny, a przecież nie odmawiał sobie by czasem zaczepić pisarsko ludzi wielkich, których nie miał okazji poznać.

Równie cenne jest uwiecznienie wielu osób nieznanych szerzej, często niesłusznie zapomnianych i godnych przypomnienia, ale i tych, którzy zakłamywali swoją przeszłość mantrą o „trudnych czasach PRL”. W tym kontekście, szczególnie dla mnie ciekawa była opowieść o Grudniu w książce „Przeciw uzbrojonym analfabetom”. Stan Wojenny i postawa uczniów, nauczycieli i dyrekcji słynnego warszawskiego Liceum im. Stefana Batorego, gdzie uczęszczał autor. I historia jednego z uczniów „Cichego”, który zachował się jak trzeba, za co władze, także te szkolne chciały złamać jemu życie. Zaangażowanie niektórych uczniów w obronę kolegi, wspaniała obrona mecenasa Edwarda Wende I dość nieoczekiwany, choć po latach, epilog tej historii. Czytając, miałem wrażenie, jakby profesor, człowiek, który osiągnął sukces (tu zapewne autor się obruszy) chciał spłacić jakiś trudny do uchwycenia dług wobec tych, którzy nie mieli tyle szczęścia. A może to jest coś więcej, żądanie elementarnej sprawiedliwości i prawdy w życiu publicznym? A może tolkienowska, chrześcijańska w gruncie rzeczy refleksja, że wielkie rzeczy nie muszą być udziałem wyłącznie publicznie podziwianych herosów, a równie dobrze, a może przede wszystkim ludzi… zwykłych. Prawdziwi bohaterowie żyją wśród nas.

I tu muszę dorzucić łyżkę dziegciu do suflowanego w niniejszym tekście miodu. Bo skoro tak dużą wartością książek Majchrowskiego jest obszerny katalog bohaterów znanych i nieznanych, to aż prosi się, by obie pozycje zawierały indeksy nazwisk. To wydaje się dość oczywisty postulat, może właśnie dlatego, by szczególnie podnieść pamięć o osobach nieznanych szerszej publiczności. Autor gdzieś wspominał, że to zabieg celowy, mający zaostrzyć nasz apetyt do pochłonięcia całości, ale myślę, że stało się to ze szkodą dla obu książek.

Tu na szczególną uwagę zasługuje Stefan Majchrowski, tata Jana. Przedwojenny oficer kawalerii, walczący od pierwszego do ostatniego dnia Kampanii 1939 r. w ramach Podlaskiej Brygady Kawalerii m.in. pod Kockiem. Po wojnie, mimo szykan władz komunistycznych, bez płacenia kontrybucji w postaci czy przynależności do partii czy tajnej współpracy z bezpieką, udaje mu się zaistnieć, jako pisarz –autor wielu publikacji, ceniony m.in. za książki o Sienkiewiczu czy Fredrze. Bohater, ale bez wieńca herosa, godnie, choć z wielkimi trudnościami kroczący przez życie. Postać bardzo ważna dla autora i poniekąd klucz do zrozumienia postawy życiowej i dokonywanych wyborów Jana.

Autor w „Polidrukach” dał podtytuł „Potrawa z książek i ludzi”. W pierwszej chwili pomyślałem, że to raczej chybiony pomysł, bo potrawa, to wiadomo, zjadamy i zapomnimy, nawet jak jest smaczna. Później jednak dałem się przekonać do tego pomysłu, bo metafora posiłku, potrawy, nie tylko eksponująca wieloskładnikowość – a tu wartościowych składników, jak pisałem jest naprawdę dużo – pozwala zwrócić uwagę fakt kunsztownego podania. I w tym kontekście szybkość z jaką możemy pochłonąć obie książki staje się dodatkową zaletą, szczególnie dziś, gdy czasu mamy ciągle za mało. Z reguły miałem dystans do książek, które czytało się jednym oddechem, bo miałem wrażenie, pewnie niesłuszne i krzywdzące dla wielu pozycji, że jak się coś szybko czyta, to jeszcze szybciej się o tym zapomina. Tu jest inaczej, bo mamy szansę skosztować posiłek, o którym długo będziemy pamiętać i wspominać z uśmiechem na ustach.

Czytajmy więc Majchrowskiego, to naprawdę… smaczne.